Datum: 26 oktober 2021
Categorie: afscheid
Het is nog vroeg in de ochtend als er een bekend nummer oplicht op mijn telefoon: een hulpverlener uit de regio Rotterdam. Ze zegt: ‘Ik heb nu zo’n heftige casus.’ Het gaat om een overlijden van een meisje van 15. Een week geleden is ze vanuit een reguliere GGZ-instelling overgeplaatst naar een gespecialiseerde instelling, omdat ze suïcidaal is. In het gezin speelt een complexe dynamiek, want beide ouders hebben een beperking. Daardoor hebben alle kinderen een kras opgelopen en staan vanaf hun geboorte onder toezicht. De oudere broer is ook in een GGZ-instelling opgenomen. De jongste broer van dertien woont bij een pleeggezin. Aan de andere kant van de lijn klinkt een zucht. ‘Het is dramatisch. Heb jij tijd om de uitvaart te begeleiden?’
Ik vraag meteen waar het overleden meisje nu is. Ze blijkt te zijn overgebracht naar het mortuarium van een ziekenhuis. Ik haal haar zelf op. Het is anderhalf uur rijden. Ik draai het grindpad op en begroet de medewerker. Ik til het laken op en daar ligt ze. Eigenlijk een kind nog. Het is heftig om te zien. Ik ken haar levensverhaal niet, maar ik heb gehoord dat ze al sinds haar vroege jeugd was opgenomen. Ik probeer me haar leven voor te stellen: lange dagen op de afdeling, continu aan de medicatie. Hoeveel vooruitzichten of mogelijkheden heeft zij gehad?
De uitvaart wordt betaald door de hulpverlening. Maar klein budget of niet, ik vind dat er een waardig afscheid moet komen. Ik heb begrepen dat het meisje moslim is. Vader en moeder maken deel uit van een islamitische gemeenschap. Ik denk dat het de ouders kan helpen bij de verwerking als we hun cultuur in ere houden bij de uitvaart. Bekende rituelen kunnen misschien wat rust en vertrouwen geven.
Ik neem contact op met een islamitische collega in Utrecht. Een paar jaar geleden heb ik bij haar een workshop gevolgd over islamitische wassing en culturele tradities in de praktijk. Ik weet niet zeker of iemand die zelfmoord heeft gepleegd wel ritueel mag worden gewassen en ben benieuwd wat de Koran daarover zegt. Aan de telefoon vertelt mijn collega dat het meisje gewoon gewassen kan worden. We spreken af dat ik haar overbreng voor een rituele wassing. Zelf zal ik daar niet bij zijn, omdat de wassing alleen mag worden gedaan door mensen met een islamitische achtergrond. Maar door de workshop weet ik precies wat er gaat gebeuren. Zo'n wassing is een uitgebreid ritueel. Er zal een groep vrouwen komen, want een vrouw mag alleen door vrouwen worden gewassen. Het hele lichaam wordt overgoten met kannen water. Na een kleine wassing met water volgen er drie grote wassingen. Eerst met water, dan met water verfijnd met lotusblad en tot slot met water waarin kamferolie is gedruppeld. Elk lichaamsdeel krijgt aandacht. De buik wordt gemasseerd van boven naar beneden, zodat de darmen leeglopen. Alles gebeurt onder een laken dat haar bedekt van de knieën tot de schouders. Met een vochtig doekje worden haar mond en neusgaten schoongemaakt. De wassing eindigt bij de voeten. Vervolgens wordt ze in een wit katoenen laken gewikkeld waarbij haar gezicht vrij wordt gelaten, als bij een lijkwade. Na de wassing krijg ik een seintje dat ik mag komen kijken. Het is een ontroerend beeld. Daar ligt ze, fris gewassen door koesterende handen en liefdevol omwikkeld. Hier, in dit islamitische uitvaartcentrum, omringd door vakkundige geloofsgenoten, zal ze blijven tot de dag van de uitvaart. Ik laat haar met vertrouwen achter.
We kiezen ervoor om geen uitgebreide dienst in de moskee te houden maar komen samen in een kleine ruimte van een uitvaartcentrum. Er is gekozen voor een begraafplaats waar vader en moeder lopend naartoe kunnen. Vader gaat bidden in de aula. Moeder zit onder de medicatie. Ze lijkt emotieloos, als een hert in de koplampen. Ik vraag mijn buddy om bij haar te blijven ter ondersteuning. Het broertje uit het pleeggezin huilt zachtjes. Zijn pleegouders staan bij de kist en raken het meisje aan. Het biologische gezin is moslim en het pleeggezin is christelijk. Een aantal nabestaanden heeft eigen psychiaters en hulpverleners bij zich. Bij elkaar zo’n 15 man. Mijn taak is om de uitvaart voor alle partijen rustig te laten verlopen zodat er geen wrijving kan ontstaan. Vandaag is dat een hele kluif. Het pleeggezin heeft een antipathie tegen de voogd van het overleden meisje. Ze mag nergens bij zijn, terwijl zij ook al jaren de begeleider is van moeder en het gezin goed kent.
Het islamitische geloof schrijft voor dat een overledene op de rechterzij moet liggen, met het gezicht richting Mekka. Binnen de islam worden overledenen zonder kist in het graf getild. Maar in overleg met de familie wordt het meisje toch in een kist begraven, met een kussentje in haar rug ter ondersteuning. Na het afscheid tillen we haar erin. Als ik de voogd het kussen overhandig begint het pleeggezin te stuiteren: nee, zij mag er niet bij zijn! Ik leg uit dat ik de gevoeligheid begrijp, maar dat ik hoop dat zij ook wat empathie hebben voor de voogd. Zij is niet alleen professional, maar ook een betrokken mens dat graag afscheid wil nemen. Ik stel voor dat de voogd het kussen overgeeft aan het broertje van de overledene, zodat hij het in de kist kan leggen. Het gezin knikt afgemeten. De voogd mag blijven, maar niet van harte.
Ik heb een imam gevraagd om de begrafenis te leiden op het islamitische gedeelte van de begraafplaats. Als ik hem aan de telefoon vertel hoe laat de dienst begint zegt hij dat het misschien wat later wordt. Ik leg uit dat het niet kan, want als de dienst uitloopt brengt dat kosten mee die de hulpverlening niet kan dragen. Hij zegt dat hij zijn best gaat doen, maar ik word er een beetje zenuwachtig van. Ik besluit dat ik een eigen ritueel ga bedenken. Iets dat het christendom en het islamitische geloof verbindt en ook wat tijd overbrugt. Als daarna de imam komt doen we het laatste deel van de uitvaart volgens de islamitische traditie. Hij schuift inderdaad later aan, maar niemand merkt er iets van. Ook dat is mijn vak: zoeken naar de meest elegante vorm van damage control.
Na het ritueel lopen we naar het graf. Terwijl de imam en ik de stoet voorgaan vraagt hij langs zijn neus weg: ‘Is ze eigenlijk gewassen? Ja, zeg ik, de zusters hebben haar gewassen. ‘Ligt ze op haar rechterzij?’ Opnieuw zeg ik ja. Hij kijkt verbaasd opzij. Dat had hij niet verwacht. Na afloop komt hij nog even naar me toe: ‘Als je me nog eens nodig hebt, kun je me altijd bellen.’
Zoals de verzorging van vrouwelijke overledenen traditioneel door vrouwen wordt gedaan, is het begraven een mannenzaak. Na een kort praatje rond het graf nodigt de imam de islamitische mensen naar voren. De vrouwen gaan achter de mannen staan. De imam spreekt het dodengebed uit. De mannen rijden de kist naar het graf en laten hem met touwen dalen. Ik blijf met de anderen wachten terwijl zij het graf dichtscheppen. De mannen wisselen elkaar af, het is best zwaar werk. Zodra ze klaar zijn nodig ik iedereen uit om nog een keer langs het graf te lopen.
Bij de aula word ik aangesproken door een van de mannen die net heeft staan scheppen. Hij vond het een bijzondere uitvaart, zegt hij. Een afscheid voor iedereen die dit meisje heeft gekend, met respect voor haar cultuur en geloof. Hij is actief in zijn gemeenschap en komt vaker helpen bij begrafenissen van geloofsgenoten. Veel oudere moslims hebben een verzekering om na hun dood terug te gaan naar het land van herkomst, omdat daar bijvoorbeeld een eeuwige grafrust geldt. Maar hij heeft de afgelopen dertig jaar in Nederland zijn leven opgebouwd. Deze uitvaart heeft hem aan het denken gezet. ‘Ik wilde altijd worden begraven in Marokko, maar nu ik dit heb gezien wil ik liever hier blijven.’
