Datum: 23 maart 2021
Categorie: rouw
Veel mensen denken bij een uitvaartbegeleider aan iemand die een kist regelt en een aula boekt. Dat is voor mij nooit de hoofdzaak geweest. In de week dat je met een familie meeloopt ben je er echt voor ze. Je sleept ze er doorheen. Rouwbegeleiding vind ik nog steeds het mooiste aspect van mijn vak.
In 2009 volgde ik Het Moment, een post-HBO-opleiding tot ritueelbegeleider. Als ritueelbegeleider sta je mensen bij tijdens belangrijke overgangsfases in het leven. De opleiding biedt een theoretische basis op het gebied van theologie en sociologie, en besteedt aandacht aan rituelen in verschillende culturen. Je leert hoe je middels verschillende gesprekstechnieken zicht krijgt op iemands leven en hoe je dat leven kunt vertalen naar metaforen en symbolen. Die symbolen en metaforen vormen de basis voor een persoonlijk ritueel dat je creëert voor de uitvaart en kunt gebruiken ter inspiratie voor een overweging die wordt uitgesproken tijdens de dienst.
Sommige mensen die met geloof zijn opgevoed kiezen niet meer voor een traditionele kerkelijke uitvaart, maar hebben nog wel behoefte aan rituelen. Voor hen ben ik een soort moderne voorganger. Anderen zijn helemaal niet met religie opgevoed maar willen graag een persoonlijke uitvaart waarin ze zelf een actieve rol kunnen spelen. Er zijn ook nabestaanden die niet willen spreken bij de dienst en zich afvragen hoe ze de samenkomst sfeervol kunnen vormgeven. Al die verschillende wensen zorgen dat er tegenwoordig steeds meer belangstelling is voor ritueelbegeleiding.
Je kunt een ritueel op allerlei manieren benaderen, afhankelijk van wat je ermee beoogt.
Ik herinner me een uitvaart van een man wiens kinderen onderling ruzie hadden. Die heb ik tijdens de uitvaart samen laten schilderen. Dat was zo mooi. Van tevoren kun je je afvragen of dat gaat werken, volwassenen die in de weer gaan met verf? Maar als je zo’n gezin kunt overtuigen, en je ziet op de dag zelf dat er gesprekken op gang komen en er een goede sfeer ontstaat, is dat kicken.
Sommige nabestaanden vinden het fijn om met een klein ritueel de verzorging van de overledene of het sluiten van de kist te omlijsten. Anderen hebben behoefte aan een uitgebreid afscheidsritueel waaraan ze actief kunnen deelnemen om hun dierbare een laatste eer te bewijzen. Soms is er sprake van een schokkend overlijden waarbij een ritueel kan helpen om complexe emoties in goede banen te leiden. De kern van een ritueel is dat je samen zoekt naar iets dat het leven van de overleden symboliseert. Dat klinkt ingewikkelder dan het is. Veel nabestaanden weten precies welke muziek ze willen laten horen. Vaak is die muziek verbonden met herinneringen en belangrijke momenten uit het leven van de overledene. Al pratend wordt duidelijk wie hij of zij was. Door te luisteren, vragen te stellen en ideeën aan te reiken kom ik stap voor stap tot een ritueel dat ook na de uitvaart van waarde is.
Ik herinner me een uitvaart van een dame van zeventig. Ik heb mijn jas nog half aan als een van de kinderen vertelt hoe zuinig moeder altijd was. De anderen vallen meteen in. Hoe moeder altijd op de koopjes lette, en als het even kon niet de auto pakte maar ging lopen. Ze was haar man al jaren geleden verloren en leefde alleen. Een kranige wilskrachtige vrouw van het type doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg. Hard werken, doorgaan, niet aanstellen. Ze had een uitstekend pensioen, vertelde haar zoon. Maar toch spoelde ze het toilet niet altijd door en waste haar koffiekopje vaak niet af. Hij schudt zijn hoofd: ‘Mama was een vrek.’
Hun karakterschets inspireert me. Ik zie meteen zo’n grote zwarte leren portefeuille voor me die in restaurants wordt gebruikt. Wat als we die mooi uitgelicht op een katheder leggen, als symbool voor moeder? Het gelach verstomt. ‘Dat kunnen we toch niet maken!’ zegt de zoon. Als ik vraag waarom niet zegt hij: ‘Nou ja, onze moeder zat wel altijd op haar geld, maar nu lijkt het net alsof we haar belachelijk maken.’ Waarop ik opper: wat als je het nu eens met een andere bril bekijkt? Wat als je die portemonnee ziet als een liefdevol object, wat haar leven symboliseert? Jullie moeder heeft een goed leven gehad en ze heeft jullie goed opgevoed. Haar zuinigheid tekende haar. Moet je dat dan wegstoppen? De kinderen kijken elkaar aan. Daar zit wel wat in, vindt de oudste dochter. Mama heeft haar geleerd om een kasboek bij te houden, zodat ze als student beter met haar geld uitkwam. En weten jullie nog die vakantie naar de kust, toen papa was ontslagen? Het was een heftige tijd, met al die geldzorgen en papa die maar geen nieuwe baan kon vinden. En toen had mama opeens een geheim potje tevoorschijn getoverd.
En dan is het vrijdag, de dag van de uitvaart. In het midden staat de kist, omringd door bloemen. De gasten stromen binnen. Links staat de katheder met daarop de portefeuille, mooi uitgelicht. Mensen stoten elkaar aan, wat gaan we nu krijgen? Er wordt gegniffeld, er wordt geknikt. Ja, zo was ze, ten voeten uit. De kinderen zullen niet spreken, dus ik neem het woord. Zoals afgesproken kom ik direct tot de kern. ‘Toen u binnenkwam zag ik herkenning bij u.’ En dan vertel ik het verhaal van moeder. Opgegroeid in de oorlog, volwassen geworden in de opbouwtijd. Vier monden te voeden, zo goed en kwaad als dat ging. Maar het geluk lag eigenlijk voor het oprapen, als je het maar wilde zien. Aan het eind van de dienst pak ik de portemonnee en zeg: ‘U mag hier straks allemaal een dubbeltje uit pakken. Een geluksdubbeltje. Zodat u net als zij het kleine in het leven mag blijven zien.’ Na afloop word ik door de kinderen wel drie keer bedankt. Ze vonden het best spannend, zeggen ze, maar ze zijn trots en blij dat het zo’n waardig afscheid is geworden. Dat beknibbelen van toen heeft een positieve lading gekregen. Met de portemonnee als symbool voor de kracht van eenvoud.